Tên đồng nghĩa: Atfactylis ovata Thunb., Atractylis macrocephala (Koidz.). Hand - Mazz.
Tên nước ngoài: Large - headed atractylodes (Anh).
Họ: Cúc (Asteraceae).

Cây thảo, sống nhiều năm, cao 40 - 60cm. Rễ củ mập, có vỏ ngoài màu vàng xám. Thân hình trụ, mọc đứng, phía trên phân nhánh, phần dưới hóa gỗ. Lá mọc so le, lá phía dưới có cuống dài, xẻ sâu thành 3 thùy (ít khi 5) như những lá chét riêng biệt, thùy giữa to hơn, hình bầu dục hoặc hình trứng, gốc lệch, đầu nhọn, mép có răng cưa như gai; lá gần ngọn có cuống ngắn, không chia thùy, mép khía răng; gân lá nổi rất rõ ở mặt dưới.

Cụm hoa mọc thành đầu ở đầu cành; mỗi đầu gồm nhiều hoa hình ống, màu tím; tổng bao lá bắc hình chuông gồm những lá hẹp xẻ nhiều thùy rất sâu hình lông chim; nhị 5, hàn liền.

Quả bế hình cầu hoặc bầu dục, hơi dẹt có một chùm lông dài trắng.

Mùa hoa quả : tháng 8 - 11

Còn có loài thương truật hay mao truật - Atractylodes lancea (Thunb.) DC., khác bạch truật ở chỗ thân ít phân nhánh. Cụm hoa nhỏ và gầy hơn. Hoa màu trắng tím hay tím nhạt

Cây dùng thay thế:

Ở nhiều vùng, rễ cây thổ tam thất - pinnatifida DC. cùng họ, được dùng thay thế với tên bạch truật nam (xem Thổ tam thất).

Rễ củ thu hoạch vào tháng 6 - 7 (ở đồng bằng) và tháng 12 (ở miền núi). Thời vụ thu hái tốt nhất là khi lá ở gốc cây đã úa vàng, thân tàn lụi.

Rễ củ đào về, cắt bỏ rễ con, rửa sạch; sấy diêm sinh 12 giờ rồi phơi khô, phân loại củ to, củ nhỏ.

Dược liệu bạch truật có thể chất cứng chắc, vỏ có màu nâu, ruột trắng ngà có mùi thơm nhẹ là loại tốt. Dược liệu cần được bảo quản trong thùng kín, chống mối mọt.

Khi dùng đắp nước vào khăn, ủ rễ cho mềm rồi thái thành từng miếng. Tùy theo cách sử dụng mà có những cách chế biến khác nhau như sau :

• Dùng sống: sắc hoặc tán thành bột uống

• Sao cháy: sao cho đến khi dược liệu cháy đen lấy ra phun nước cho tắt hết lửa than.

• Tẩm mật ong loãng: sao cho đến vàng và có mùi thơm

• Tẩm hoàng thổ sao: lấy hoàng thổ, tán bột, sao nóng, cho dược liệu vào rồi đảo đều cho hoàng thổ dính vào dược liệu rồi sàng bỏ hoàng thổ thừa.

• Tẩm hay phun rượu rồi sao với cám (dùng chữa bệnh phổi).

• Tẩm sữa rồi sao (chữa bệnh thận).

• Tẩm nước đất rồi sao (chữa bệnh về tỳ vị).

Thành phần hóa học:

Trong rễ củ bạch truật có tinh dầu 1,4%. Thành phần tinh dầu chủ yếu gồm: atractylon, acetoxy atractylon, hydroxyatractylon, atractylat kali.

Các sesquiterpen: beta - eudesmol, β - eudesmol. Các dẫn chất lacton như atractynolid I, II, III.

Từ phân đoạn ái dầu của bạch truật người ta tách được Juniper camphor (Chinese Drugs of Plant origin, 1992).

Bạch truật đã được nghiên cứu về các tác dụng dược lý như chống loét dạ dày, tăng tiết mật, tăng cường chức năng giải độc của gan và chống viêm, với những kết quả như sau:

1. Tác dụng chống loét dạ dày đã được nghiên cứu trên 3 mô hình: Gây loét dạ dày thực nghiệm, tạo nên những tổn thương có bệnh sinh khác nhau. Loét Shay bằng cách thắt môn vị, có khả năng gây nên không những tình trạng ứ trệ dịch vị dạ dày, mà còn gây tổn thương về mạch máu kèm theo thiếu máu nguồn gốc thần kinh thực vật. Loét bằng cách cho nhịn đói có thể do nguồn gốc tâm lý, loét bằng cách tiêm histamin được gây nên một phần do tăng tiết dịch vị, và; phần khác do tác dụng làm hư hại mạch máu bởi liều cao histamin. Bạch truật có tác dụng ức chế rõ rệt loét Shay và loét do nhịn đói, không tác dụng với loét do histamin.

2. Việc nghiên cứu ảnh hưởng đối với hoạt động tiết dịch vị đã chứng minh bạch truật có tác dụng làm giảm rõ rệt lượng dịch vị tiết ra và không làm giảm độ acid tự do của dịch vị.

3. Việc nghiên cứu ảnh hưởng đối với chức năng ngoại tiết của gan đã chứng minh bạch truật không gây biến đổi về lưu lượng mật, nhưng làm tăng một cách có ý nghĩa hàm lượng cắn khô trong mật, và như vậy đã tăng lượng các chất thải trừ qua mật.

4. Việc nghiên cứu tác dụng đối với chức năng gan trong nghiệm pháp BSP về khả năng phân hủy và thải trừ chất màu của gan cho thấy bạch truật không ảnh hưởng đối với chức năng này của gan.

5. Hoạt tính chống viêm của bạch truật được thể hiện rõ rệt trên giai đoạn cấp tính của phản ứng viêm, tương ứng vói những biến đổi về mạch máu gây thoát huyết tương ở khoảng ngoài tế bào và tạo phù nề. Tác dụng này đã được chứng minh trong thí nghiệm gây phù bằng kaolin với liều bạch truật từ 7,5g/kg thể trọng trở lên. Đối với giai đoạn bán cấp của phản ứng viêm tương ứng với sự tạo thành tổ chức hạt trong mô hình u hạt thực nghiệm với amian, bạch truật có tác dụng ức chế rõ rệt với liều từ 10g/kg thể trọng trở lên.

6. Tuyến ức có vai trò quan trọng trong sự hình thành hệ thống miễn dịch của cơ thể. Bạch truật có tác dụng gây teo tuyến ức chuột cống non từ liều 15g/kg thể trọng trở lên.

7 . Bạch truật không ảnh hưởng đối với thành phần các protein huyết thanh và chức năng bài tiết urê của thận.

8. Bạch truật tỏ ra không độc trong các thí nghiệm về độc tính cấp và bán cấp, không gây phản ứng phụ trong thí nghiệm cho động vật dùng thuốc dài ngày.

Các tác giả Trung Quốc đã nghiên cứu tác dụng dược lý của thương truật - Atractylodes lancea (Thunb.) DC. Liều nhỏ tinh dầu thương truật có tác dụng trấn tĩnh đối với một loại ếch xanh, liều cao ức chế trung khu thần kinh và chết do ngừng hô hấp. Cao thương truật tiêm dưới da cho thỏ gây giảm đường huyết trong vòng 2 - 5 giờ, có tác dụng gây chậm nhịp tim ếch, liều cao làm tim tê liệt và ngừng đập. Trên huyết áp, liều nhỏ làm huyết áp hơi tăng, liều cao gây hạ huyết áp. Tác dụng làm hô hấp tạm thời tăng nhanh, không có tác dụng lợi tiểu, tác dụng ức chế co bóp tá tràng thỏ cô lập.

Bạch truật và thương truật có tác dụng gần giống nhau. Bạch truật có tác dụng ức chế đối với một loại vi khuẩn gây bệnh ngoài da. Glucosid kali atractylat chiết từ bạch truật có tác dụng chọn lọc trên đường huyết, đầu tiên gây tăng, sau đó gây hạ dường huyết có thể tới mức gây co giật do hạ đường huyết quá thấp. Lượng glycogen trong gan chuột nhắt giảm đáng kể, nhưng lượng glycogen trong tim hơi tăng, dưới tác dụng của glucosid này. Rễ bạch truật có hoạt tính chống siêu vi khuẩn và chống ung thư trong thí nghiệm in vitro. Ở Nhật Bản người ta thường dùng loài Atractylodes japonica Koidz. là biến giống của Atractylodes ovata DC. Loài A.Japonica Koidz. có những tác dụng dược lý như sau:

1. Tác dụng lợi tiểu, làm giảm phù đối với phù nhẹ.

2. Nước sắc có tác dụng hạ đường huyết rõ rệt.

3. ức chế sự đông máu. Nước sắc có tác dụng giảm khả năng máu đông trong trường hợp hoạt tính tạo fibrin trong máu tăng cao.

4. Chất atractylon trong bạch truật có tác dụng chống suy giảm chức phận gan. Bạch truật chế biến với giấm có tác dụng tăng tiết mật khi dùng uống.

5. Nước sắc của bạch truật có tác dụng mạnh chống loét các cơ quan đường tiêu hoá.

6. Các chất atractylenolid I, II, III có tác dụng chống viêm và dịch chiết nước của bạch truật có tác dụng chống viêm khớp rất rõ.

Cao nước của rễ Atractylodes japonica Koidz. Có tác dụng hạ đường huyết trên chuột nhắt, cao được phân tách dựa trên hoạt tính dược lý và thu được 3 glycan, là các atractan A, B và C. Những thành phần này có tác dụng hạ đường huyết trên chuột nhắt bình thường và chuột được gây đái tháo đường bằng aloxan

Tính vị, công năng:

Bạch truật có vị ngọt đắng, mùi thơm nhẹ, tính ấm, có tác dụng kiện tỳ, táo thấp, chỉ tả, hòa trung, lợi thủy, an thai.

Bạch truật được coi là một vị thuốc bổ bồi dưỡng và được dùng điều trị các chứng bệnh đau dạ dày, bụng trướng đầy, nôn mửa, ăn chậm tiêu, thấp nhiệt, tiêu chảy, phân sống, viêm ruột mạn tính, an thai trong trường hợp có thai đau bụng, ốm nghén nôn oẹ, chữa sốt trong các trường hợp sốt ra mồ hôi, phù thũng. Ngày dùng 6 - 12g dưới dạng thuốc sắc hoặc bột

Kiêng kỵ: Đau bụng do âm hư nhiệt trướng, đại tiện táo, háo khát không dùng.

Viên Kim truật, công thức phối hợp giữa bạch truật và nghệ đã được ứng dụng trong điều trị bệnh loét dạ dày, hành tá tràng, với những kết quả như sau:

• Trên đa số bệnh nhân, viên Kim truật có tác dụng làm giảm khá nhanh các cơn đau, người bệnh thấy dễ chịu. Ngoài tác dụng làm giảm đau, bệnh nhân thấy hết chướng và đầy, hết cảm giác nóng rát vùng thượng vị và ăn được. Tất cả các triệu chứng rối loạn tiêu hóa như táo bón, đi lỏng, ợ chua, ợ hơi đều khỏi.

• Trên hình ảnh chụp X quang, khó phân biệt sự khác nhau giữa các vết loét đang phát triển và các vết loét đã lành sẹo.

• Độ toan dịch vị có hạ, chủ yếu là độ acid tự do.

• Chức phận gan vẫn bình thường. Đa số bệnh nhân có thể trọng tăng.

Trong y học Trung Quốc, bạch truật được dùng uống để chống phù, do tác dụng lợi tiểu và làm tăng tiết mồ hôi; chữa ho dưới dạng nước sắc, và phối hợp với một số cây khác để chữa đái tháo đường, Dược liệu còn được chỉ định trong các trường hợp viêm các cơ quan đường tiêu hóa (viêm dạ dày, viêm ruột) để làm ăn ngon miệng, chữa bệnh thấp khớp và chứng đau nhức đầu, dưới dạng thuốc ngậm. Dùng ngoài có tác dụng diệt nấm. Liều uống một lần, dạng nước sắc để trị ho: 5 - 20g và điều trị các bệnh đường tiêu hoá: 3 - 15g.

Trong y học cổ truyền Nhật Bản, bạch truật được dùng làm thuốc lợi tiểu trong các trường hợp đái ít, đái buốt, di tinh, hoa mắt. Ngày nay, nhân dân Nhật Bản dùng bạch truật để tăng cường tiêu hoá, lợi tiểu, (tăng lượng nước tiểu và số lần đi tiểu), chữa đau mình mẩy, ho, đờm nhiều, buồn nôn, di mộng tinh, kiết lỵ.

Bài thuốc có bạch truật:

1. Thuốc bổ và chữa đi lỏng:

Bạch truật 6kg, cho ngập nước vào nồi đất hay đồ sành, đồ sắt tráng men, nấu cạn còn một nửa, gạn lấy nước. Thêm nước mới, làm như vậy 3 lần. Trộn 3 nước lại, cô đặc thành cao. Ngày uống 2 - 3 thìa cao này.

2. Chữa sỏi mật, khó tiêu, mất trương lực và sa dạ dày:

Bạch truật 6g, phục linh 6g, trần bì 5g, nhân sâm 6g, gừng 8g, nước 600 ml. Sắc còn 300 ml chia làm 3 lần Uống trong ngày .

3. Chữa viêm gan nhiễm trùng:

Bạch truật 9g, nhân trần 30g, trạch tả 9g, dành dành 9g, phục linh 12g, nước 450 ml. Sắc còn 200 ml, chia làm 3 lần uống trong ngày

4. Chữa viêm dây thần kinh vùng thắt lưng, đái dầm ở người lớn tuổi:

Bạch truật 4g, phục linh 8g, gừng 8g, cam thảo 4g, nước 600 ml. Sắc trong 1 giờ, sau đó lọc, hâm nóng chia làm 3 lần uống trong ngày.

5. Chữa đái tháo đường:

Bạch truật 12,5g, hoàng kỳ 65g, sơn dược 15,5g, phục linh 12,5g, đảng sâm 25g, nước 500 ml. Sắc còn 200 ml. Chia làm 3 lần uống trong ngày. Một đợt điều trị là 2 tháng.

6. Chữa viêm dạ dày cấp và mạn tính, bệnh về máu:

Bạch truật 6g, trần bì 4,5g, toan táo nhân 3g, hậu phác 4,5g, gừng 3g, cam thảo 1,5g, nước 600 ml. Sắc, sau đó lọc, chia làm 3 lần uống trong ngày.

Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam