Tên khác: Chỉ thực, trúc
Tên nước ngoài: Limettier acide (Pháp)
Họ: Cam (Rutaceae)

Cây gỗ nhỏ, cao 2 - 10m. Thân nhẵn, không gai hoặc có gai ngắn, thẳng. Lá mọc so le, hình trái xoan, phiến dai, gốc tròn, đầu tù cso khi lõm, hơi có răng ở gần đầu lá; cuống có cánh rộng, có khi to bằng phiến lá, hai mặt nhẵn, mặt trên bóng.

Cụm hoa là một chùm mọc ở kẽ lá, gồm 6 - 8 hoa nhỏm, màu trắng hoặc màu vàng nhạt, có 5 lá dài, 5 cánh hoa, 20 nhị. Quả hình cầu hoặc hình trứng, có núm, vỏ ngoài sần sùi, khi chín màu vàng nhạt, ruột màu vàng lục, rất chua.

Mùa hoa: tháng 2 - 4, mùa quả: tháng 5 - 8.

Chỉ xác là quả chưa chín, có đường kính 3 - 4 cm, bổ đôi đã phơi hay sấy khô ở nhiệt độ thấp 40 - 50°C.

Chỉ thực là quả non đã phơi hay sấy khô, thu hái từ những quả có đường kính hơn 1cm, quả nhỏ hơn để nguyên.

Theo Dược điển Trung Quốc 1997 (bản in tiếng Anh), chỉ xác và chỉ thực đều lấy từ loài Citrus aurantium L.

Thành phần hoá học:

Chỉ thực có alcaloid, glycosid, saponin

Chỉ xác có naringin methyl hesperidin.

Cây chỉ xác mọc ở Philippin có vỏ quả chứa 4% tinh dầu trong đó thành phần chính là D - citral, lá chứa 0,08% tinh dầu. Với cây mọc ở Ấn Độ, vỏ quả chứa 0,7% tinh dầu, trong đó thành phần chính là D - citronelal.

Sato Akiyoshi và cs, 1990 đã xác định (-) - citronelal là thành phần chính của tinh dầu lá (81%) và cành (78,64%). Vỏ quả chứa tinh dầu với 57 thành phần, trong đó có 23,64% (-) - citronelal; 25,93% b - piten; 20,36% sabinen. Dịch chiết từ nước quả chứa 39,50% b - pinen và 17,55% terpinen - 4 - ol, còn dịch chiết từ vỏ quả chứa 31,54% b - pinen; 15,57% sabinen; 16,80% citronelal.

1. Tác dụng trên tử cung và ruột cô lập

• Trên tử cung cô lập của chuột nhắt có thai hoặc không có thai: thuốc chỉ xác, chỉ thực có tác dụng ức chế sự co bóp, nhưng cũng có trường hợp không thấy có tác dụng.

• Trên tử cung cô lập của thỏ có thai hoặc không có thai. Tác dụng không ổn định, khi thì ức chế, khi thì kích thích, khi lại không tác dụng.

• Trên ruột chuột nhắt cô lập, thuốc có tác dụng ức chế là chủ yếu (khoảng 70%).

• Các loại dịch chiết như sắc với nước, chiết bằng cồn hoặc chế cao lỏng có tác dụng như nhau.

• Adrenalin cũng có tác dụng ức chế, nhưng thời khoảng tác dụng ngắn, còn chỉ thực chỉ xác thì tác dụng kéo dài.

2. Tác dụng trên tử cung, dạ dày, ruột, thử tại chỗ (theo tài liệu Trung Quốc, 1956)

• Trên tử cung thỏ có thai hay không có thai, thuốc có tác dụng hưng phấn, gây tăng co bóp, có thể tới co cứng.

• Trên dạ dày , ruột chó cũng thấy tác dụng hưng phấn, co bóp tăng nhưng nhịp co đều đặn.

• Sự khác nhau giữa tác dụng trên cơ quan cô lập (ức chế) và thử tại chỗ (hưng phấn) có lẽ có vai trò của hệ thần kinh trung ương.

3. Tác dụng trên mạch máu, hệ tiết niệu và hô hấp

• Thử trên huyết áp của chó gây mê thấy huyết áp tăng lên, dung tích của thận giảm, lượng nước tiểu bài xuất giảm.

• Trên tim ếch cô lập: nồng độ thấp làm tim tăng co bóp, nhưng nồng độ cao co bóp lại giảm. Trên chuột thấy tác dụng ức chế tim.

• Thử trên hệ mạch bụng ếch, thấy tác dụng co mạch.

• Không có tác dụng giãn nở hoặc co khí quản của chuột cống trắng.

4. Naringin, methylhesperidin chiết từ chỉ xác tiêm vào màng bụng chuột cống trắng, liều 5mg, tim bị ức chế ngay khi tiêm. Dùng liên tục 9 ngày sẽ thấy tác dụng ức chế tối đa vào ngày thứ 3. Cũng có khuynh hướng làm giảm huyết áp.

5. Vỏ quả có tác dụng làm tăng độ acid của dịch vị.

6. Thử lâm sàng điều trị bệnh lỵ trực khuẩn cho 55 trẻ em (31 cây phân dương tính, với 13 là Shigella flexneri và 6 là S.shiga). Tiến hành 3 bước:

• Bước 1: Quét sạch tích trệ đường tiêu hoá bằng chỉ xác và đại hoàng.

• Bước 2: Điều trị triệu chứng dựa vào diễn biến bệnh lý như chữa sốt bằng hoàng cầm, chữa ỉa ra máu bằng a giao.

• Bước 3: Củng cố nâng cao thể trạng bằng hoài sơn, thần khúc, bạch chỉ, bố chính sâm.

Kết quả khỏi 52 chiếm 94.5% (Viện y học cổ truyền Hà Nội)

Tính vị, công năng:

Chỉ xác có vị the, chua, đắng, mùi thơm, tính hơi hàn, vào kinh tỳ, vị , có tác dụng tiều tích trệ, hạ khí, thông trường vị, trừ đờm, tiêu thực (sao giòn), cầm máu (sao tồn tính).

1. Quả: Chữa thần kinh dễ bị kích thích, đánh trống ngực, nuối hơi, bệnh thần kinh gây mất ngủ, trằn trọc ban đêm, động kinh, đau nửa đầu, ăn uống không tiêu, đầy hơi, tích trệ, ho đờm, tiểu tiện khó.

Ngày 6 - 10g, có thể hơn, dưới dạng thuốc sắc hay ngâm rượu.

2. Hoa: chữa bệnh co thắt, và làm thuốc an thần gây ngủ nhẹ. Dùng khoảng 1 thìa súp hoa tươi, hãm nước sôi trong 1 phút, rồi uống. Hoa tươi đem cất sẽ được tinh dầu và nước cất hoa được dùng làm hương liệu và làm thơm thuốc.

3. Lá: Thuốc dễ tiêu hoá, dùng 3 - 4 lá hãm với nước sôi trong 15 phút rồi uống.

4. Dịch quả tươi: Chữa bệnh chảy máu chân răng.

Người có thai, gầy yếu quá, tỳ vị hư hàn mà không có thấp và tích trệ, không nên dùng chỉ xác.

Bài thuốc có chỉ xác

1. Chữa táo bón:

Chỉ xác, bồ kết, lượng bằng nhau. Hai vị phơi khô, tán nhỏ làm thành viên bằng hạt ngô. Ngày uống 10 viên vào buổi tối trước khi đi ngủ.

2. Chữa đại tiện không thông, nôn nghén:

Chỉ xác, mộc thông, mỗi vị 8g sắc uống.

3. Chữa dạ dày, gan kém hoạt động ,khó đi ngoài:

Chỉ thực 20g, bạch truật 6g. Sắc chia 3 lần uống mỗi ngày. 'Chỉ truật thang' (bài thuốc của Trương Trọng Cảnh)

4. Chữa đau tức ở cùng gan, dưới sườn phải, hoặc ở dưới mỏ ác trên rốn, ăn không tiêu, tích báng, bụng trướng nổi gân xanh, đi ngoài phân sống trắng bệch, hoặc nhiều lần lượng ít, ợ hôi thối:

Chỉ xác, nghệ đen, mỗi vị 8g sắc uống.

5. Chữa trẻ em cam tích, hôi miệng, bụng căng to, thường hay đau bụng, phân thối khẳm:

Chỉ thực 8g, nghệ đen 6g, quả giun 6g. Sắc uống hoặc sao, tán bột, uống mỗi lần 5 - 6g với nước sắc hạt muồng sao.

6. Chữa huyết ứ, hàng tháng thấy kinh chậm, sau chu kì bình thường, lượng kinh ít, màu thẫm hoặc đen hoặc bụng đau tức có khi có hòn cục, ấn vào càng đau, đại tiện thường táo:

Chỉ xác 12g, lá mần tưới 12g, ngưu tất 12g (hoặc cỏ xước 20g), ích mẫu 16g, nghệ xanh 16g, tô mộc 12g, củ gấu (tứ chế) 16g. Sắc uống ngày một thang, uống 3 - 5 thang.

Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam